Kartellerin Temel Amacı Nedir? Tüketicinin Cebindeki Son Kuruşa Göz Diken Sessiz İttifaklar
Şunu açık söyleyeyim: “piyasa görünmez el” masalı, kartellerin perde arkasında el sıkıştığı an buhar olur. Birkaç büyük oyuncu bir araya gelip fiyatı, üretimi, ihaleyi, hatta haberi kontrol ettiğinde, serbest rekabet sadece ders kitaplarında kalır. Kartellerin temel amacı mı? Belirsizliği yok edip kârı kilitlemek—hem de sizin, benim, toplumun aleyhine. Bu yazı fan kulüp değil; kartellere dair en çıplak, en rahatsız edici soruları masaya bırakıyorum. Hazır mıyız?
Kartellerin Temel Amacı Nedir? Ekonomik Gerçek, Etik Çatlak
Karteller, görünürde “piyasa istikrarı” vaadiyle ortaya çıkar; gerçekte amaç, fiyatları yukarıda sabitlemek, pazar paylarını bölüşmek ve yeni rakipleri kapıda bekletmektir. Birlikte hareket ettiklerinde, bağımsız şirketlerin alması gereken risk ortadan kalkar: “Bugün fiyatı kim düşürecek?” gerilimi biter. Belirsizlik azalır, kâr öngörülebilir hale gelir, yatırımcılar “istikrarı” alkışlar. Peki ya tüketici? Aynı ürüne daha fazla öder, daha az seçenek görür, daha yavaş yenilikle yetinir. Bu mudur adil oyun?
Karteller Nasıl Çalışır? Üç Kirli Aracı
1) Fiyat Sabitleme
En basit ve en yıkıcı yöntem: rakipler aralarında “taban fiyat” belirler. İndirim kampanyaları? Yasak. Sözde “uyumlu davranış” kılıfına sokulan bu taktik, raf etiketini değişmez bir duvara çevirir. Sormak lazım: Fiyatın “doğal” seviyesi, toplantı odasında tutulan tutanak mıdır?
2) Pazar Paylaşımı ve Bölgesel Barış
“Sen şu bölgeyi al, ben bu segmenti.” Böylece firmalar birbirlerinin alanına bulaşmaz—rekabet, harita çizgilerinde biter. Tüketici coğrafyasına göre cezalandırılır: Yan sokakta daha ucuz alternatif varken, kendi mahallende aynı ürün iki katına satılır. Bu “barış” kimin barışı?
3) İhale Ayarlama ve Gölge İttifaklar
Kamu ihaleleri, altyapı projeleri, dev satın almalar… Teklifler kağıt üzerinde yarışır, gerçekte sırayla “kazanan” belirlenir. Vergi verenlerin parası şişirilmiş faturalarla erir. Peki, bu çıkar düzeni “verimlilik” midir, yoksa organize bir kaynak transferi mi?
Kartellerin Vaadi vs. Gerçek: “İstikrar” Masalı
Karteller kendini çoğunlukla “aşırı fiyat dalgalanmalarına son veren istikrar motoru” olarak pazarlar. Evet, dalgalanma azalır; ama aşağıya doğru değil, yukarıda sabitlenir. Üretim mi? Çoğunlukla kısıtlanır; böylece kıtlık illüzyonu sürer. Yenilik mi? Niye zahmet etsinler—müşteri zaten mecbur. Şu soruyu kendimize soralım: İstikrarlı soygun, kaotik özgürlükten daha mı “iyi”dir?
Kartellerin Karanlık Bilançosu
- Tüketici Refahı Kaybı: Gerçek rekabetin yaratacağı indirimler gerçekleşmez. Ailenizin aylık bütçesinden sessizce para sızar.
- Yenilikte Çürüme: Fiyat savaşları Ar-Ge’yi körükler; karteller bu kıvılcımı söndürür. Sonuç: ağırkanlı ürünler, demode hizmetler.
- Giriş Bariyerleri: Yeni oyuncular, gizli anlaşmalarla çevrili bir duvara çarpar. “Serbest giriş” bir slogana dönüşür.
- Kurumsal Kültürde Çöküş: “Rekabet etmeyelim, anlaşalım” alışkanlığı, etik çıtayı aşağı çeker; yarın başka nerede çizgi aşılır?
Tartışmalı Noktalar: “Koordinasyon mu, Kartel mi?”
Piyasalar bazen doğal olarak benzer fiyatlara yakınsar. Peki çizgi nerede aşılır? İpucu basit: Bağımsız kararlar mı alınıyor, yoksa rakipler arasında açık ya da örtülü iletişim mi var? “Sinyal gönderme” adı altında yapılan toplu fiyat duyuruları, sektör konseyi toplantılarında paylaşılan hassas veriler… Bunlar “verimlilik” midir yoksa rekabetin boğazına sarılan ipek bir ip mi?
Provokatif Sorular: Düşün, Yanıt Ver, Tartışmayı Büyüt
- Kartellerin yarattığı “fiyat istikrarı”, gerçekten toplum yararına mıdır, yoksa kâr garantisi için çekilmiş bir perde midir?
- Bir sektörde kârlar şüphe verici biçimde benzer ve dirençliyse, tesadüf mü konuşuyordur yoksa takvimler mi?
- “Büyükler uzlaştı, küçükler ezildi” düzeni, kısa vadede güven verse bile uzun vadede ekonomiyi köreltmiyor mu?
- Tedarik zinciri krizleri bahane edilerek yapılan toplu zamlar, ne zaman “rasyonel uyum” çizgisini aşıp kartel sinyaline dönüşür?
Rekabet Hukuku ve Gerçek Dünya: Neden Yeterli Görünmüyor?
Antitröst yasaları kâğıt üzerinde sert; pratikte delik deşik. Neden? Çünkü karteller öğreniyor, uyarlanıyor, iz bırakmamayı meslek ediniyor. E-posta yerine özel telefonlar, sözleşme yerine “göz kırpma”, toplantı yerine “sektör etkinliği”. Yaptırımlar mı? Çoğu zaman “işin maliyeti”ne indirgeniyor. Cezalar, kazancın yanında bahşiş gibi kalınca caydırıcılık eriyor. O halde, asıl çözüm sosyal gözetim ve şeffaflık kültüründe mi saklı?
Ne Yapmalı? Tüketici ve Girişimci İçin Yol Haritası
1) Fiyat İzleme ve Karşılaştırma
Aynı üründe şaşırtıcı şekilde benzer ve inatçı fiyatlar görüyorsanız, not alın, kıyaslayın, sorular sorun. Sessiz kalmak kartellerin en sevdiği ortamdır.
2) Alternatiflere Oy Ver
Tekelleşmiş markalara mecbur değilsiniz. Yerel üretici, yeni girişim, kooperatif… Cüzdanınızla verdiğiniz oy, masadaki en etkili sandıktır.
3) Şeffaflık Talep Et
Sektör raporları, maliyet kalemleri, kamu ihaleleri… “Neden böyle?” demek bir vatandaşlık refleksi. Cevap gelmiyorsa, sorun daha da büyüktür.
Son Söz: Kartellerin Temel Amacı, Sizin Temel Hakkınız
Kartellerin temel amacı, kârı garantiye almak ve belirsizliği ortadan kaldırmaktır. Ama bu amaç, sizin seçme, daha ucuza alma ve daha iyiye ulaşma hakkınızla çatışır. Şimdi soruyorum: Sizi sistemin edilgen seyircisi olmaya zorlayan bu sessiz anlaşmalara daha ne kadar katlanacağız? Kapının önünde başlayan bir piyasa var—ve o piyasanın gerçek sahibi tüketicidir. “İstikrar” masalına değil, adil rekabete oy verin.